Η απώλεια είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής και το πένθος είναι η φυσική διαδικασία «επούλωσης» του τραύματος.
Οι λόγοι για το πένθος είναι πολλοί, όπως η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, της υγείας, ενός κατοικίδιου, μιας σημαντικής σχέσης ή της εργασίας, ενώ η διαχείριση μιας απώλειας μπορεί να είναι από τις δυσκολότερες καταστάσεις στη ζωή ενός ανθρώπου. Όταν χάνει κανείς ένα αγαπημένο πρόσωπο, το πένθος είναι ιδιαιτέρως έντονο. Παρά το γεγονός ότι η απώλεια είναι αναμενόμενη κατάσταση στην πορεία της ζωής, εξακολουθεί να δημιουργεί πολύ έντονα συναισθήματα και σύγχυση που οδηγούν σε παρατεταμένες περιόδους θλίψης.
Η πιο συντριπτική, όμως, απώλεια στη ζωή ενός ανθρώπου είναι αυτή του παιδιού του. “Δεν περιγράφεται καν με λόγια το συναίσθημα που βιώνει ο γονέας που χάνει το παιδί του” επισημαίνει μία μαμά που βίωσε την απώλεια του παιδιού της, μετά από πολύμηνη μάχη που έδωσε με τον Καρκίνο.
Όταν το παιδί νοσήσει από καρκίνο ή από οποιαδήποτε άλλη σοβαρή ασθένεια – πόσο μάλλον όταν πεθάνει – ο κόσμος των ονείρων που έχει ο γονέας και της επένδυσης στο παιδί του διαλύεται και στην κυριολεξία δεν υπάρχει παρελθόν, παρόν και μέλλον. Θυμός, απόγνωση, απελπισία και ενοχές αισθάνεται ο γονέας που το παιδί του έχει φύγει από τη ζωή. Η σκέψη και η μόνιμη απορία συνίσταται αποκλειστικά και μόνο στο “γιατί να αρρωσταίνουν τα παιδιά και τελικά να φεύγουν από τη ζωή”. Είναι βέβαια πολλά τα ερωτήματα που βασανίζουν τους γονείς και που πολλές φορές δεν έχουν απάντηση όσα χρόνια κι αν περάσουν.
Πως όμως ένας γονέας που χάνει το παιδί του και είναι αναγκασμένος να συνεχίσει τη ζωή του χωρίς αυτό, μπορεί να διαχειριστεί το ασύλληπτο αυτό γεγονός;
Διαχείριση από την πλευρά των γονέων
Μητέρα που έχασε το παιδί της, μας λέει τι θα ευχόταν να καταλάβουν οι άλλοι σχετικά με την απώλεια ενός παιδιού.
Εννιά χρόνια μετά το θάνατο του γιου μου, βιώνοντας όλα τα στάδια του πένθους και βάσει της εμπειρίας μου ως επαγγελματίας ψυχικής υγείας που στηρίζει πενθούντες γονείς, έμαθα να έχω πυξίδα κάποιες συντεταγμένες που ίσως βοηθήσει να περιηγηθείτε σε αυτό το ταξίδι που ποτέ δεν θα θέλατε να κάνετε…
- Ο καθένας αντιδρά διαφορετικά στον θάνατο και υιοθετεί τους προσωπικούς τους μηχανισμούς άμυνας για να πενθήσει.
Επομένως, δεν υπάρχει μία τυπική αντίδραση, όπως δεν υπάρχει και τυπική απώλεια. Τα στάδια του πένθους, είναι ανθρώπινες αντιδράσεις και συνήθως αυτό που παρατηρείται είναι μία κυκλικότητα στην εναλλαγή τους και με εναλλαγές στη διάθεση. Ο κάθε γονέας έχει το δικαίωμα να βιώσει όπως θέλει αυτόν τον αλύπητο πόνο. Ένας πόνος που είναι αδύνατο να κατανοηθεί χωρίς να το έχει βιώσει κάποιος από πρώτο χέρι.
- Κάθε γονέας που θρηνεί πρέπει να βρει έναν τρόπο για να συνεχίσει να ζει με την απώλεια και είναι ένα μοναχικό ταξίδι. Όλοι μας ελπίζουμε να μπορείτε να είστε υπομονετικοί μαζί μας καθώς βρίσκουμε το δρόμο μας.
Για το λόγο αυτό, σας παρακαλούμε, μη μας λέτε ότι ήρθε η ώρα να πάρουμε πίσω τη ζωή μας, ότι αυτό έχει διαρκέσει αρκετό καιρό, ή ότι ο χρόνος γιατρεύει όλες τις πληγές. Ο χρόνος απλά μας βάζει στη διαδικασία να συμβιβαζόμαστε με αυτό, περνώντας ακόμη μία μέρα χωρίς το παιδί μας. Αποδεχόμαστε τη στήριξη και την αγάπη σας, και γνωρίζουμε ότι μερικές φορές είναι δύσκολο να το παρατηρείτε, αλλά η αίσθηση της κατάρρευσης δεν πρόκειται να φύγει ποτέ.
- Ένας θάνατος που ξεφεύγει από την προκαθορισμένη σειρά, όπως η απώλεια του παιδιού πριν από τον γονέα είναι κάτι που δεν επιδιορθώνεται ούτε επιλύεται ποτέ! Με το πέρας των χρόνων, θα μάθουμε πως να μαζέψουμε τα κομμάτια μας και να προχωρήσουμε μπροστά, αλλά η ζωή μας δεν θα είναι ποτέ πια η ίδια.
- Συχνά, όταν κάποιος άλλος βιώνει τη θλίψη, η αμηχανία δε μας επιτρέπει να τον προσεγγίσουμε. Εάν, όμως, σας υπενθυμίσω στις διακοπές ή την ημέρα των γενεθλίων του ότι μου λείπει ο γιος μου, σας παρακαλώ πείτε μου και εσείς ότι τον θυμάστε. Και όταν λέω το όνομα του ή αναβιώνω αναμνήσεις, αναβιώστε και εσείς μαζί μου, μην απομακρύνεστε. Αν δεν τον έχετε γνωρίσει, ακούστε με, με στοργή! Αν πάλι δεν έχω διάθεση να μιλήσω για αυτό, σεβαστείτε το και προτείνετε να πάμε απλά μία βόλτα. Μία αγκαλιά, ένα χαμόγελο, ένα φιλί θα είναι λυτρωτικά, πιστέψτε με!
- Να ξέρετε ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο ημέρες το χρόνο που έχουμε ανάγκη να βγούμε. Εξακολουθούμε να μετράμε τα γενέθλια και φαντασιωνόμαστε πως θα ήταν το παιδί μας αν ζούσε ακόμα. Τα γενέθλια είναι ιδιαίτερα δύσκολα για εμάς. Οι καρδιές μας γιορτάζουν την άφιξη του παιδιού μας σε αυτόν τον κόσμο, και μας γίνεται έντονη η επίγνωση του κενού στην καρδιά μας. Μερικοί γονείς δημιουργούν τελετουργίες ή κάνουν συγκεντρώσεις, ενώ άλλοι προτιμούν τη μοναξιά. Είτε έτσι είτε αλλιώς, θα χρειαστούμε χρόνο για να επεξεργαστούμε ακόμα μια χρονιά χωρίς το παιδί μας.
Μετά υπάρχει και η επέτειος που το παιδί μας έγινε ένας άγγελος. Αυτή είναι μια σημαντική διαδικασία παρόμοια με ένα γονέα ενός νεογέννητου, όπου πρώτα υπολογίζει τις ημέρες, στη συνέχεια, μήνες και έπειτα την επέτειο του ενός έτους, σημειώνοντας το χρόνο, από την άλλη πλευρά της εν λόγω σχισμής της ζωής μας.
- Όσα χρόνια και αν περάσουν, η ημερομηνία της επετείου του θανάτου του παιδιού, μας φέρνει πίσω βαθιά συναισθηματικές μνήμες και οδυνηρά συναισθήματα. Οι ημέρες που οδηγούν σε εκείνη την ημέρα μπορεί να βιώνονται με μεγάλες συναισθηματικές και ψυχολογικές δυσκολίες. Και μπορεί είτε να το μοιραστούμε μαζί σας είτε όχι. Αυτό είναι που θα βοηθήσει τη διαδικασία της ανάμνησης. Αν με έχετε ακούσει να μιλάω για το παιδί μου ή με στηρίξατε σε μια ανάμνηση του, θα είστε σε θέση να συνδέσετε τα κομμάτια και να ξέρετε πότε πλησιάζουν αυτές οι δύσκολες μέρες.
- Είναι μια συνεχής μάχη για να ισορροπήσει ο πόνος και οι ενοχές με την επιθυμία να ζήσουμε με έναν τρόπο που να τιμά το χρόνο που περνάμε σε αυτόν τον τόπο. Ως πενθούντες γονείς, προσπαθούμε διαρκώς να κρατήσουμε τη θλίψη στο ένα χέρι και μια ευτυχισμένη ζωή μετά την απώλεια, στο άλλο. Μπορείτε να το παρατηρήσετε αυτό όταν είστε μαζί μας σε ένα γάμο, σε μια αποφοίτηση ή σε κάποια άλλη γιορτή. Μην το βάζετε στα πόδια, γίνετε μέρος της διαδικασίας μας.
Διαχείριση από την πλευρά του οικείου περιβάλλοντος (φίλοι, συγγενείς κ.α.)
Και ενώ δεν υπάρχει ιδανικός τρόπος για το πώς μπορούμε να στηρίξουμε ένα δικό μας φίλο που πενθεί το μικρό παιδί του, παρακάτω ακολουθούν ορισμένοι τρόποι που θα σας βοηθήσουν να το κάνετε λίγο καλύτερα. Το συναίσθημα αυτό καταλαγιάζει με το πέρασμα του χρόνου, αλλά το να πενθήσει κάποιος προκειμένου να διαχειριστεί αυτά τα δύσκολα συναισθήματα είναι μια απαραίτητη και πολύ σημαντική διαδικασία.
- Εστιάστε στο παρόν
Τις περισσότερες φορές όταν ένας φίλος μας βιώνει μια δύσκολη κατάσταση στο παρόν προσπαθούμε να του θυμίσουμε καλές παρελθοντικές στιγμές ή να τον εστιάσουμε στο ότι τα πράγματα στο μέλλον θα φτιάξουν. Στις περιπτώσεις της απώλειας ενός μικρού παιδιού αυτό δε βοηθάει καθόλου. Ο φίλος σας δεν έχει ανάγκη να θυμηθεί τις καλές στιγμές του παρελθόντος όταν είναι βυθισμένος στον πόνο που βιώνει. Εστιάστε στο παρόν και μείνετε δίπλα στο φίλο σας. Δε χρειάζεται συνεχώς να έχετε κάτι να πείτε. Ακόμα και η σιωπή πολλές φορές, είναι λυτρωτικός σύντροφος.
- Μην προσπαθείτε να δώσετε εξηγήσεις για αυτό που συνέβη
Καλό θα είναι να αποφύγετε εκφράσεις του τύπου «τώρα είναι στον ουρανό σε ένα πολύ όμορφο μέρος, έχει γίνει άγγελος γιατί ήταν πολύ καλό παιδί» ιδιαίτερα όταν υπάρχουν και αδέρφια. Ο λόγος είναι γιατί οι επεξηγήσεις αυτές δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές από το αδελφάκι και δημιουργούν μια εντύπωση πως τα καλά παιδιά πάνε στον ουρανό και θα ζητά και το ίδιο να ακολουθήσει. Υπάρχουν πολλά παραμύθια που εξηγούν στα μικρά παιδιά τι είναι ο θάνατος απλά και κατανοητά. Είναι πολύ μεγάλο στήριγμα για τον άνθρωπο που πενθεί να έχει γύρω του άτομα που δεν προσπαθούν να δώσουν εξηγήσεις για αυτό που συνέβη και δεν προσπαθούν συνεχώς να του φτιάξουν τη διάθεση, δίνοντάς του το δικαίωμα να βιώσει τον πόνο που νιώθει σε όλη του την έκταση.
- Προβλέψτε, μην περιμένετε τον ίδιο να κινηθεί και βοηθήστε σε όποια πρακτική δουλειά μπορείτε
Φράσεις όπως «τηλεφώνησέ μου όποτε με χρειαστείς, ή ό,τι θέλεις είμαι εδώ πάρε με» δεν είναι αρκετά βοηθητικές ιδιαίτερα τον πρώτο καιρό. Τα άτομα που βιώνουν μια μεγάλη απώλεια δεν μπορούν να σκεφτούν τι έχουν ανάγκη, ποιον φίλο θέλουν να πάρουν και να κάνουν τελικά το τηλεφώνημα. Η ψυχική τους ενέργεια είναι όλη εστιασμένη στην απώλεια. Αυτό που μπορείς να κάνεις εσύ είναι να πάρεις από πάνω του καθημερινές δραστηριότητες που στην παρούσα χρονική περίοδο είναι βάρος για τον ίδιο (να πας στην τράπεζα, να βγάλεις το κατοικίδιο την καθημερινή του βόλτα, να κάνεις τα ψώνια της εβδομάδας).
Προσοχή όμως να μην ασχοληθείς με κάτι μη αναστρέψιμο, χωρίς να ρωτήσεις το ίδιο το άτομο (π.χ. μην αποφασίσεις να πας να τακτοποιήσεις το σπίτι του και μαζέψεις τα παιχνίδια του παιδιού του γιατί αυτό μπορεί να τον αναστατώσει ακόμα περισσότερο).
- Δείξτε την αγάπη και τη στήριξή σας με όποιο τρόπο μπορείτε
Είτε περνώντας χρόνο με το φίλο σας και απλά μένοντας δίπλα του χωρίς προσπάθεια να του βελτιώσετε τη διάθεση, είτε βοηθώντας σε πρακτικά καθημερινά ζητήματα που τα βλέπει σαν βουνό μπροστά του. Να είστε εκεί σταθερός συμπαραστάτης δίπλα του. Χωρίς να έχετε απαντήσεις για όλα. Να κρατάτε ανοιχτά τα αυτιά σας σε ό,τι θελήσει ο ίδιος να σας πει. Να είστε παρών και έτοιμος να ακούσετε τον πόνο του.
- Πάνω απ’ όλα, είναι σημαντικό να αντιληφθείτε πως οι πενθούντες γονείς μπορεί να ξεστομίσουν φράσεις που αφορούν το συναίσθημα που βιώνουν εκείνη τη στιγμή ή σε μία συγκεκριμένη περίοδο. Το πιο βοηθητικό από την πλευρά σας είναι να τους ακούσετε και να κατανοήσετε ότι τη στιγμή εκείνη όσα λέει είναι… εντάξει.
Φράσεις που μπορεί να ακούσουμε και είναι… εντάξει:
“Αποκλείεται, δεν μπορεί να συμβαίνει σε μένα…” “δεν είναι δυνατό να συμβαίνει κάτι τέτοιο…” (Στάδιο Άρνησης της πραγματικότητας και απομόνωση)
“Είναι άδικο, γιατί σε εμένα; Δεν πρόλαβε να ζήσει τίποτα”… “Δεν υπάρχει Θεός…” (Στάδιο Θυμού)
“Αν είχα κάνει …, ίσως να μην είχε συμβεί το κακό”, “Κάνε να μην συμβεί κι εγώ θα το ανταποδώσω με ….” (Στάδιο Διαπραγμάτευσης)
“Είμαι τόσο λυπημένος, γιατί να προσπαθήσω να κάνω οτιδήποτε….;” (Στάδιο Κατάθλιψης).
Η απώλεια αυτή είναι αφύσικη και αμφισβητεί το αίσθημα της ασφάλειας. Μπορεί να μην ξέρετε τι να πείτε ή τι να κάνετε ή ακόμα και να φοβάστε. Για τον λόγο αυτό, απλά ακούστε και πείτε ότι αυτό που αισθάνονται είναι….. εντάξει!
Οι πενθούντες γονείς έχουν μάθει πως όλα αυτά αποτελούν κομμάτια της θλίψης. Δεν θα ξεχάσουν ποτέ το παιδί τους. Και στην πραγματικότητα, η απώλεια είναι πάντα κάτω από την επιφάνεια των άλλων συναισθημάτων, ακόμα και της ευτυχίας.
- Το κλάμα είναι καλό σημάδι στο πένθος, είναι μία θετική εκτόνωση για τον πενθούντα βρίσκοντας διέξοδο συναισθηματικής έκφρασης. Δώστε το χώρο και το χρόνο που χρειάζονται για να το κάνουν.
Η θλίψη είναι η ταλάντευση του εκκρεμούς της αγάπης. Όσο ισχυρότερη και βαθύτερη είναι η αγάπη τόσο περισσότερη θλίψη θα δημιουργηθεί από την άλλη πλευρά. Σκεφτείτε το όμως ως μια ιερή ευκαιρία να σταθείτε πλάι σε κάποιον που έχει υποστεί ένα από τα πιο τρομακτικά γεγονότα της ζωής.
Το κέντρο μας είναι εδώ για να στηρίξει όλους τους γονείς σε αυτό το δια βίου οδυνηρό ταξίδι και να μάθει τους οικείους τους να στέκονται δίπλα τους!
Επιμέλεια – Σύνταξη
Ελένη Παπαστεργίου
MSc Ψυχολόγος – Κοινωνική Λειτουργός